ضَمیر کلمه ای است که به جای اسم می آید و از تکرار آن اسم در جمله جلوگیری می کند. مثلاً به جای آنکه بگوییم «پرویز را دیدم و به پرویز گفتم: تولد پرویز مبارک»، می‌گوییم «پرویز را دیدم و به او گفتم: تولدت مبارک».
یا به جای « کتاب فارسی را کامل خواندم و مطالب کتاب فارسی را یادگرفتم.» می گوییم: «کتاب فارسی را خواندم و مطالب آن را یادگرفتم.»
مرجع ضمیر چیست؟
مرجع به معنی محل بازگشت است و مرجع ضمیر، کلمه ایست که ضمیر به آن برمی گردد. به زبان ساده تر، کلمه یا کلمه‌هایی که به‌جای آنها ضمیر می آوریم، «مرجع ضمیر» نامیده می‌‌شوند.
مانند « احسان دوستش را دید و با او به باشگاه رفت.» دوستش مرجع ضمیر است که ضمیر او به جای آن آمده است.
ضمیرها معمولاً از نظر شخص و شمار با مرجع ضمیر مطابقت دارند. «احسان بهنام و دوستش را دید و با آنها به باشگاه رفت.» ضمیر و مرجع ضمیر هر دو جمع هستند.
ضمیر گسسته و پیوسته
ضمیرهای شخصی به دو دسته ضمیر گسسته (جدا) و ضمیر پیوسته (متصل) تقسیم می شوند.
ضمیر گسسته بصورت تنها یا جدا به کار میرود یعنی به کلمات دیگر نمی چسبد اما ضمیر پیوسته به کلمه قبل از خود می چسبد. مانند: شما وسایلتان را جمع کنید. «شما» ضمیر گسسته و «تان» ضمیر پیوسته است.
جدول زیر نشان‌دهندهٔ همهٔ ضمایر شخصی فارسی (گسسته و پیوسته) است.
- در برخی مواقع، برای احترام به مخاطب، به‌جای ضمیر مفرد «تو / ـَ ت» از ضمیر جمع «شما / تان» استفاده می‌شود. مانند: «مادر جان! شما تشریف بیارید، قدمتان به روی چشم.»
- همچنین برای احترام ممکن است به‌جای «او / ـَ ش» از ضمیرهای «ایشان / شان» استفاده شود. مانند: آقای محمدی و شخصیتشان بسیار قابل احترام است، ایشان استاد بنده هستند.
گاهی نیز به جای «او» ضمیر سوم شخص مفرد «وی» می‌آید. در زبان پهلوی (پارسی میانه) «وی» برای حالت مفعولی و «او» برای حالت فاعلی به کار می‌رفت. (البته در متون متاخر پهلوی این امر رعایت نمی‌شود).
ضمایر فارسی دارای هشت گونه‌اند: ضمیر شخصی، مشترک، اشاره، پرسشی، مبهم، تعجّبی، شمارشی، ملکی (اختصاصی)
