ساختمان کلمات فارسی به دو دسته عمده تقسیم می شود:
1-اسم ساده :اسمی که فقط از یک جزء معنادار ساخته شده باشد مانند: گوسفند ، خانه ، فرهنگ .
2-اسم غیرساده :اسمی که بیش از یک جزء معنا دار دارد و می توانیم آنها را به دو یا چند بخش تقسیم کنیم مانند: کتاب خانه ، قلم تراش ، کارکرد .
نکته: ساختمان کلمات عربی با فارسی کاملا متفاوته به همین جهت کلمات عربی داخل در زبان فارسی رو ساده یا به عبارت درست تر «شبه ساده» می گیرند.
مانند: بصیرت، احتمالاً، امیرالمؤمنین
اسم غیر ساده نیز به سه نوع تقسیم می شود :1-اسم مشتق (وندی) 2-اسم مرکّب 3-اسم مشتق –مرکّب (وندی_مرکب)
1-اسم مشتق :اسمی که در ساختمان آن یک جزء معنادار و یک جزء بی معنی اما معناساز (معنی کلمه را عوض می کند) وجود داشته باشد.
در کلمات مشتق اگر جزء بی معنی قبل از جزء معنی دار باشد ، پیشوند و اگر بعد از آن باشد پسوند نامیده می شود . در زیر به مهم ترین پیشوند ها و پسوند ها ی مشتق ساز اشاره می شود .
|
مهم ترین پیشوند های مشتق ساز : با + اسم = صفت ؛ مثال : باادب بی + اسم = صفت ؛ مثال : بی درد نا + صفت = صفت ؛ مثال : نادرست نا + اسم = صفت ؛ مثال : ناسپاس نا + بن فعل = صفت ؛ مثال : نادان ن+بن فعل =صفت؛ مثال: نشکن / نسوز هم + اسم = صفت ؛ مثال : هم کلاس
مهم ترین پسوند های مشتق ساز :
اسم + ی = صفت ؛ تهرانی ، ماندنی ، خانگی ( "ی" نکره مشتق ساز نیست . مثل : مردی، یکی، سیبی و ... ) صفت + ی = اسم ؛ خوبی ، درستی ، آلودگی و... اسم + ی = اسم ( اسم حرفه یا مکان شغل ) ؛ خیاطی ، قصابی و... اسم + گر = اسم ( صفت شغلی ) ؛ آهنگر ، کوزه گر و... اسم + گری = اسم ؛رویگری، مس گری، کارگری و... اسم یا صفت + یت = اسم ؛ مرجعیت ، آدمیت و... بن ماضی+ ار= اسم ؛ کردار، گفتار، ساختار و.. بن ماضی + ه / ـه = صفت مفعولی ؛ خورده ، شنیده ، دیده و.... دیده به معنی چشم ( وسیله دیدن) مانند گیره و پوشه( وسیله گرفتن و پوشاندن) بن مضارع + ه / ـه = اسم ؛ خنده ، گریه و... اسم + ه / ـه = اسم ؛ لبه ، زبانه ، دندانه و... صفت + ه / ـه = اسم ؛ زرده ، سفیده و.. بن مضارع + ـِ ش = اسم ؛ بینش ، دانش و... بن مضارع + ان = صفت ؛ گریان ، خندان و ... اسم + انه = اسم ؛ صبحانه ، بیعانه و .. اسم + انه = صفت / قید ؛ سالانه ، روزانه و ... صفت + انه = صفت / قید ؛ عاقلانه ، مخفیانه و ... صفت شمارشی + گانه = صفت ؛ دوگانه ، پنج گانه و ... بن مضارع + نده = صفت ؛ خورنده ، رونده و ... بن مضارع + ا = صفت ؛ جویا ؛ توانا بن فعل + گار = صفت ؛ آموزگار ، آفریدگار و ... اسم + چی = اسم ؛ تلفنچی ، پستچی و.. اسم + بان = اسم ؛ باغبان ، دربان و ... اسم + دان = اسم ؛ نمکدان ، قلمدان و.. اسم + ستان = اسم؛ گلستان، هنرستان و اسم + گاه = اسم؛ سحرگاه ، شامگاه و.. اسم + زار = اسم ؛ لاله زار ،گندم زار و ... اسم + یه =اسم / صفت؛ خیریه، نقلیه و. اسم + ـَ ک = اسم؛ عروسک، شهرک و.. صفت + ـَ ک =اسم؛ زردک، سرخک و.. اسم + چه = اسم ؛ دریاچه، باغچه و .. اسم + مند = صفت ؛ هنرمند، زورمند و ... اسم + ور = صفت ؛ نامور ، ... اسم + ناک = صفت ؛ ترسناک و... اسم + وار/واره = صفت / قید اسم ؛ امیدوار، ماهواره و... اسم + گین = صفت ؛ اندوهگین و ... اسم یا صفت + ین= صفت؛ دروغین، شرمگین و.. |
تکواژها یی که مشتق نمی سازند عبارتند از :
- نشانه های جمع ( ها ، ان و ی نکره ) ؛ آدم ها ، معلمان، ( ی ) کتابی خریدم
- تر و ترین در آخر صفت و قید ؛ خوب تر ، بالا ترین
- پیشوند های صرفی ؛ بـ ، می و نـ می روم /نرو / بیاید
- شناسه های فعل ماضی و مضارع؛ گفتم (م) گفتی (ی)
- ضمائر شخصی متصل که به اسم می چسبند . ـ م ،ـ ت ، ـ ش ، ـ مان ، ـ تان ، ـ شان .
پدرم، پدرت ، پدرش و ...
- فعل های کمکی در ماضی نقلی ام ، ای ، است ، ایم ، اید ، اند. گفته ام، گفته ای ...
به این وند ها تصریفی می گوییم وند های تصریفی تغییری در ساختمان کلمه ایجاد نمی کنند و به این خاطر مشتق نمی سازد .
انواع اسم مرکّب :
1)اسم+اسم = اسم :لاک پشت ، شاه توت ، دستمزد ، دام پزشک ،حاجی فیروز ،کارنامه ، آب گوشت ،کتاب خانه
2)اسم +بن ماضی = اسم : کارکرد ، رهاورد ، صلاحدید، دستبرد ، دستاورد
3)اسم+بن مضارع= اسم : آبکش ، خط کش ، خاک انداز ، مدادتراش ، دستبند ، گلگیر
4)صفت +اسم = اسم : سیاه مشق ، نوروز ، سپیدرود ، چهارپا ، سبزقبا
5)ضمیر+ بن مضارع =اسم : خودنویس ،خودتراش
6)صفت +بن مضارع = اسم : زیرگذر زودپز دور نما
7)صفت +اسم = اسم = بالا دست زیرزمین پس کوچه
8)اسم + صفت = صفت : قدبلند ریش سفید پابرهنه
9)صفت +اسم = صفت : بدبخت سفید پوست بد گمان بزرگ سال
10)اسم +بن مضارع =صفت : دروغ گو خدا شناس چادر نشین محبت آمیز
11)ضمیر +بن مضارع = صفت :خود خواه خوددار خویشتن شناس
3)اسم مشتق –مرکّباسم مرکبی که "وند" داشته باشد آن را مشتق مرکب می نامند.
انواع اسم مشتق –مرکب:
1) اسم +بن مضارع +ان: آینه بندان ، عقدکنان
2)بن +و(میانوند)+بن: سوز و گداز، گفت و گو
برگرفته از وبلاگ "ادبیات شیرین من" با اندکی تصرف
